TAJUK 01

Malaysia: Kesepaduan dalam Kepelbagaian
hasil Pembelajaran
Selepas mempelajari bab ini, para pelajar dapat:
1. Menyedari bahawa hubungan etnik tidak hanya dipengaruhi oleh unsur etnik semata-mata tetapi juga dipengaruhi oleh unsur-unsur sosial yang lain.
2. Mengetahui bahawa perspektif kesepaduan sosial melihat masyarakat sebagai sebuah entiti sosial yang memiliki keupayaan untuk membentuk kesejahteraan dalam masyarakat.
3. Memahami konsep akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi yang membentuk toleransi antara etnik ke arah menghasilkan kesepaduan sosial dalam kehidupan seharian.
Pengenalan
Perbincangan yang terangkum dalam modul hubungan etnik ini memberikan tumpuan khususnya kepada bentuk, tahap, tingkat dan intensiti hubungan antara kumpulan etnik yang wujud dalam sesuatu masyarakat dengan negara itu. Dalam konteks ini, tumpuan adalah untuk mempelajari, menganalisis serta memahami negara dan masyarakat di Malaysia.
Namun demikian, bentuk, tahap, tingkat dan intensiti hubungan antara dua kumpulan etnik yang berlainan ataupun antara pelbagai kumpulan etnik tidak semestinya dipengaruhi oleh dimensi etnik semata-mata. Unsur-unsur daripada pelbagai dimensi sosial yang lain seperti kelas, status, agama, gender, bahasa, kedudukan sosioekonomi, ideologi politik dan wilayah adalah penting dan mempengaruhi
2 Hubungan Etnik
dinamika hubungan antara etnik; seterusnya mengubah bentuk identiti sesesuatu kumpulan etnik. Dalam menganalisis kedinamikan hubungan etnik, apakah dimensi sosial yang sesuai dalam sesebuah masyarakat? Hubungan antara individu yang ada dalam sesebuah masyarakat tidak sekadar dipengaruhi oleh unsur etnik semata-mata, tetapi juga seperti yang dinyatakan dipengaruhi oleh unsur-unsur sosial yang lain.
Dalam usaha mengenal pasti unsur-unsur sosial tersebut, dapat dilihat unsur sosial yang paling mempengaruhi pembentukan identiti kumpulan. Seterusnya, unsur sosial yang manakah pula mempengaruhi bentuk, tahap, tingkat mahupun intensiti hubungan antara etnik yang terhasil daripadanya. Oleh hal demikian, dalam proses mengkaji ciri- ciri yang membentuk sesuatu kumpulan etnik, aspek akar umbi kepada motivasi yang membentuk batas kumpulan perlu difahami. Keadaan ini boleh mencairkan batas kumpulan etnik selain membina ikatan merentas kumpulan dan seterusnya membina kesepaduan sosial dalam kehidupan masyarakat di Malaysia.
Sebuah negara, dua imaginasi Sosiologikal: antara
‘Perpaduan’ atau ‘Kesepaduan’
Ungkapan ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ – unity in diversity – , sudah menjadi mantra dalam kehidupan seharian rakyat Malaysia. Namun jarang-jarang sekali kita bertanya apakah makna ungkapan ini, adakah perkara itu benar, separuh benar, palsu atau retorik semata-mata apabila digunakan untuk menyimpulkan wajah masyarakat Malaysia. Ungkapan atau slogan ini mengangkat sekali gus memuji kemampuan kelompok manusia yang berbeza-beza hidup dalam sebuah masyarakat. Dari sudut psikologi sosial keadaan ini mengungkapkan satu bentuk psyche manusia, iaitu ‘rasa kesatuan’ yang merentas pemisahan fizikal dan psikologikal, yang meliputi juga konteks metafizikal.
Dari persektif antropologi-sosiologi, khususnya dari aspek epistemologi, slogan unity in diversity merupakan suatu rumusan yang menyimpulkan dan mengartikulasikan bagaimana manusia mengurus dan menyusun, dari segi abstrak dan nyata, perbezaan sosial yang sedia ada dalam kalangan mereka. Perbezaan ini boleh dicirikan oleh unsur agama, etnik, wilayah dan sebagainya. Suasana ini dikaitkan juga dengan penciptaan identiti berdasarkan himpunan sempadan abstrak dan nyata yang telah digarap cipta sesama manusia.
Dari sudut ontologikal pula, perlunya mengurus dan menyusun perbezaan ini adalah, pada umumnya, atas keinginan untuk mewujudkan keadaan aman dan stabil dalam sesebuah masyarakat yang rencam keanggotaan kelompok sosialnya agar dapat meraih kesenangan dan mungkin juga kemewahan material. Namun, tidak semua yang mahukan keamanan dan kestabilan. Ada pihak yang menggunakan perbezaan sosial itu sebagai pelantar ideologi untuk memperjuangkan kesukuan dan chauvanisme melalui keganasan. Malah, mereka bersedia mengorbankan ribuan nyawa demi menegakkan identiti dan perbezaan sosial. Untuk mendalami kefahaman kita mengenai fenomena ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ menuntut imaginasi sosiologikal yang bersifat global yang membayangkan sebuah idaman dan harapan.
Memang wujud suatu kesedaran nyata yang mempengaruhi psyche manusia sejak zaman-berzaman bahawa mereka tidak ada pilihan, tetapi mesti hidup bersama-sama dengan manusia dan kelompok sosial yang berbeza-beza. Oleh yang demikian, mereka mesti mencari jalan dan mengatur berbagai-bagai cara supaya perbezaan ini tidak menjadi halangan untuk mereka terus hidup aman damai dan produktif.
Kalaulah ‘perpaduan’ dalam konteks cogan kata ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ itu masih belum wujud dan merupakan suatu cita-cita, idaman dan harapan yang terus-menerus diperjuangkan, apakah sebenarnya yang wujud yang dinikmati oleh sekian ramai manusia di seluruh dunia semenjak kemajmukan menjadi ciri utama masyarakat di seluruh dunia. Perkara ini memerlukan kita membuat suatu anjakan imaginasi sosiologikal daripada yang berpaksikan ‘perpaduan’ kepada yang berpaksikan ‘kesepaduan’.
Hakikatnya, ‘perpaduan’ yang diidamkan oleh manusia yang masih belum wujud itu adalah berasaskan suatu matlamat akhir bersifat utopia yang tidak dapat dilaksanakan, iaitu unity is uniformity atau 'perpaduan' ialah keSAMAan atau keSATUan -- satu bangsa, satu agama, satu bahasa, satu negara, yang juga merupakan kata-kata slogan. Justeru, unity is uniformity hanyalah suatu gambaran tentang suatu masyarakat yang sempurna yang tidak boleh menjadi kenyataan.
Keadaan yang wujud dan terus-menerus dinikmati oleh sebilangan besar anggota masyarakat majmuk di dunia ialah ‘kesepaduan,’ iaitu, suatu fenomena sosial yang dipacu oleh idaman mendalam terhadap perpaduan yang seterusnya mempengaruhi para anggota masyarakat
4 Hubungan Etnik
tersebut untuk merangkai berbagai-bagai ikhtiar dan kegiatan yang dianggap sebagai prasyarat mencapai perpaduan. Himpunan usaha ini sering tanpa disedari telah membawakan keamanan, keharmonian dan kestabilan dalam masyarakat tetapi belum membawakan perpaduan idaman.
Himpunan usaha ini umumnya adalah bersifat fenemonologikal kerana berpaksikan prilaku, bukan bersifat struktural yang berpaksikan institusi. Oleh yang demikian, dalam konteks pembentukan kesepaduan sosial sebagai suatu fenemona praperpaduan, peranan agensi bersifat
'takrifan harian' (everyday-defined) jauh lebih penting dan berkesan daripada struktur atau institusi yang bersifat 'takrifan autoriti' (authority- defined), kerana setiap anggota masyarakat majmuk adalah bebas untuk bertindak dan berprilaku prokeamanan, prokeharmonian dan antikeganasan demi survival diri, keluarga dan kelompok sosialnya.
Oleh yang demikian, sekiranya timbul sebarang konflik, pergeseran dan pertelingkahan oleh kerana perbezaan sosial yang sedia ada dalam sesebuah masyarakat majmuk, para anggotanya akan segera mencari jalan penyelesaian melalui perundingan dalam pelbagai cara dan bentuk. Umumnya, melalui perundingan seperti ini terhasil persetujuan, kompromi dan tolak ansur dalam banyak hal. Namun, hal ini tidak bermakna bahawa semua cabaran, rasa tidak puas hati dan potensi konflik terselesai. Konflik tetap ada tetapi dalam keadaan terkawal kerana anggota masyarakat amnya menolak keganasan sebagai jalan penyelesaian terhadap perbezaan sosial.
hubungan etnik di Malaysia
Urutan sejarah Malaysia daripada selepas tamat Perang Dunia Kedua pada 1945 sehingga sekarang memaparkan tiga era penting jika diukur berdasarkan pola konflik, keamanan dan kestabilan dalam masyarakat pada setiap era tersebut seperti yang digambarkan dalam Rajah 1.1 di bawah yang membandingkan keadaan di Malaysia dengan di Sri Lanka. Pola hubungan etnik di Malaysia sejak 1946 hingga kini memperlihatkan pola turun naik dalam hubungan etnik, tetapi pada amnya keadaan di Malaysia adalah aman damai dengan hubungan etnik yang harmoni sesuai dengan hakikat, sedangkan lidah lagi tergigit, inikan pula masyarakat pelbagai etnik, pasti sekali-sekala akan tercetus konflik dan pertelagahan.
RAJAH 1.1: Pola Perbandingan Hubungan Etnik di Malaysia dan Sri lanka, 1940-2011
6 Hubungan Etnik
Ternyata jika dibandingkan dengan Sri Lanka, untuk tempoh yang sama dari segi pola turun-naik konflik dan keamanan, Malaysia menikmati lebih banyak waktu dalam keadaan aman dan stabil (Abeyratne 2008). Pada tempoh berkenaan Sri Lanka menghadapi konflik etnik berdarah selama lebih daripada 20 tahun yang mengorbankan sejumlah 150,000 nyawa.
Biarpun secara perbandingan Malaysia jauh lebih aman, namun rakyat Malaysia telah mengalami rasa serik hidup dan terpaksa segera belajar bersabar dan cintakan keamanan dan kestabilan politik dengan mengambil bahagian aktif dalam politik kepartian berteraskan sistem demokrasi berpilihan raya. Walaupun pilihan raya umum pertama diadakan pada Julai 1955 di Semenanjung Malaysia tetapi pengalaman menubuhkan parti politik telah berlaku lebih awal daripada tarikh itu.
era Konflik (1945-1960)
Selepas Perang Dunia Kedua tamat, keadaan kehidupan rakyat sangat daif dengan persekitaran fizikal dan sosial yang memerlukan pembangunan. Suasana ketika itu memang sangat kritikal dan terbuka kepada potensi negatif dan pelbagai masalah. Masalah yang paling besar ketika itu ialah konflik etnik antara etnik Cina dengan Melayu yang tercetus daripada tindakan satu pasukan anggota komunis bernama Bintang Tiga yang selama 14 hari selepas tamatnya penaklukan Jepun, pada 16 Ogos 1945, memburu etnik Melayu yang pernah bersubahat dengan Jepun kerana mereka menjadi anggota polis Jepun, atau Jookidam. Walau apa-apa pun alasannya, akibat konflik selama 14 hari ini banyak nyawa terkorban dari kalangan etnik Melayu dan Cina. Kesan kepada psyche Melayu dan Cina selepas terjadinya perisitiwa ini pernah diungkapkan sebagai timbulnya perasaan distant and distrust antara kedua-dua kelompok etnik ini. Konflik ini jarang-jarang disebut di Malaysia kerana konflik etnik yang berlaku pada 13 Mei 1969 telah diberikan perhatian besar-besaran.
Ketidakstabilan dan keadaan tidak aman ini berlanjutan setelah kerajaan kolonial British pada 1 April 1946 mengisytiharkan Malayan Union sebagai kerajaan baharu selepas perang di Malaya. Pembentukan Malayan Union, yang melibatkan antaranya penyerahan semua kuasa Raja-Raja Melayu, kecuali yang berkaitan dengan agama Islam, kepada Mahkota British, menjadikan sebelas buah negeri di Malaya sebagai
sebuah British crown colony. Parti Melayu UMNO yang dibentuk pada
11 Mei 1946 berjaya memobilisasikan pelbagai pertubuhan Melayu untuk menentang penubuhan Malayan Union yang dilihat sebagai lebih menguntungkan kaum bukan Melayu ketika itu.
Pada 31 Januari 1948, setelah Malayan Union dibubarkan, melalui Perjanjian Persekutuan 1948, wujud Persekutuan Tanah Melayu, dengan Pulau Pinang dan Melaka dikategorikan sebagai British colonial territories dan Negeri Melayu yang sembilan itu dikategorikan sebagai protectorates kepada United Kingdom.
Rusuhan dan mogok oleh pekerja-pekerja ladang telah berlaku secara besar-besaran di Malaya ketika itu. Pemimpin kesatuan sekerja yang terlibat mengorganisasi rusuhan dan mogok ini telah ditangkap dan pertubuhan mereka diharamkan. Penglibatan Bintang Tiga sebagai dalang dalam rusuhan tersebut dan juga tindakan ganas mereka membunuh tiga orang pengurus ladang keturunan Eropah di Sungai Siput pada 16
Ogos 1948 akhirnya telah menyebabkan pemerintah kolonial British mengisytiharkan Darurat pada 23 Julai 1948, yang hanya tamat 12 tahun kemudian iaitu pada 31 Julai 1960.
Dalam suasana ekonomi, sosial dan politik yang sungguh mencabar ini, pemerintah kolonial British telah juga berusaha meredakan ketegangan etnik dan membina suatu badan perunding yang boleh mengembalikan kesepaduan sosial dalam kalangan tiga kelompok etnik di Malaya – Melayu, Cina dan India – dengan menubuhkan Communities Liaison Committee (ClC) pada 1949 dan dipertanggungjawabkan kepada Malcolm MacDonald, Pesuruhjaya Agung British di Asia Tenggara. Anggota CLC terdiri daripada ketua etnik Melayu, Cina dan India.
Badan ini boleh dianggap sebagai yang bertanggungjawab meletakkan kerangka dan sempadan untuk perbincangan terbuka dari hati ke hati antara elit Melayu, Cina dan India ketika itu bagi ‘mencari kejernihan dalam kekeruhan’. Idea dan konsep CLC ini dikatakan mengasaskan perkongsian kuasa di Malaysia dan wujudnya konsep Perikatan sebagai suatu institusi dan sebuah parti yang menggabungkan parti politik Melayu, Cina dan India. Akhirnya, pada awal 1974 Perikatan dibesarkan menjadi Barisan Nasional. Menggunakan konsep yang sama Pakatan Rakyat ditubuhkan oleh beberapa parti pembangkang di Malaysia sebelum Pilihan Raya Umum 2008.
Peranan dan kesan CLC terhadap usaha membina kesepaduan
sosial yang berterusan di Malaysia hingga sekarang sangat kritikal tetapi masih belum dikaji. CLC menjadi salah satu institusi dan prinsip yang mendasari kekuatan Malaysia yang sering dikagumi oleh masyarakat lain sedunia. Usaha perundingan yang terus-menerus menjadi kerangka yang membolehkan perbezaan dan kepelbagaian di Malaysia dapat dipertahankan, biarpun cabaran datang bertalu-talu.
Bermula dari sinilah wujudnya konsep serta kegiatan ‘ethnic bargaining,’ atau tolak ansur etnik yang digunakan dalam analisis politik mengenai Malaysia. Prinsip ini juga telah menjadi kerangka perundingan antara British dengan para pemimpin etnik dan ketua parti politik Malaysia sebelum Merdeka termasuk perundingan antara Tunku Abdul Rahman Putera dengan Chin Peng, ketua Parti Komunis Malaya (PKM), di Baling pada 1955 dalam usaha membolehkan anggota PKM kembali ke dalam politik arus perdana. Pilihan Raya Umum pertama di Malaya pada
27 Julai 1955 sebenarnya telah merealisasikan cita-cita ClC diwujudkan. Strategi perundingan etnik ini juga telah digunakan semasa menggubal Perlembagaan Persekutuan, melalui Jawatankuasa Reid. Malah, institusi
'rencana pembangunan lima tahun’ yang pertama di Malaya, iaitu, Draft
Development Plan 1950-55 pun terhasil daripada perundingan.
Apabila Malaya mencapai kemerdekaan pada 31 Ogos 1957, waktu itu Malaya masih dalam Darurat, yang hanya tamat pada 31 Julai 1960. Hal ini bermakna perintah berkurung dari pukul 6 petang ke 6 pagi esoknya masih berkuat kuasa ketika itu. Ertinya, rakyat telah keluar beramai-ramai untuk menyambut kemerdekaan selepas tamat perintah berkurung jam 6 pagi pada 31 Ogos dan selepas perayaan mereka pulang ke rumah untuk berkurung kembali pada jam 6 petang. Implikasinya, rakyat dan negara memperoleh kemerdekaan, tetapi ternyata tanpa kebebasan kerana Perang Dingin masih bergolak di dunia, temasuk di Malaya, maka peraturan Darurat dan undang-undang yang berkaitan yang membataskan kebebasan juga masih berkuat kuasa.
Boleh dirumuskan bahawa Era Konflik 1945-1960 di Malaya adalah sebenarnya era yang cukup kritikal dari semua segi, terutamanya, dalam meletakkan asas pembentukan negara Malaysia, iaitu, sistem pemerintahan, pengagihan kuasa, sistem perundangan dan tadbir urus serta penentuan hak-hak rakyat dalam sebuah sistem demokrasi, biarpun masih memerlukan banyak pembaikan.
era Stabil Tapi Tegang (1961-1970)
Sepuluh tahun selepas tamat Darurat, Perang Dingin masih terus terjadi dan hanya berakhir pada 1989, kira-kira 30 tahun selepas Malaya merdeka dan 26 tahun selepas terbentuknya Malaysia. Implikasinya, Malaya yang merdeka pada 1957 dengan Malaysia terbentuk pada 1963, di samping perlu menangani cabaran terhadap kesepaduan sosial yang telah mula mekar, terpaksa berhati-hati menghadapi ancaman keganasan komunis yang masih mengorbankan nyawa, khususnya di Sarawak. Dengan kata lain, keadaan ‘stabil tetapi tegang,’ bermaksud pelbagai cabaran masih wujud menguji kesepaduan sosial yang dibina oleh rakyat.
Wujudnya Malaysia pada 16 September 1963, selepas suatu referendum di Sarawak dan Sabah, merupakan satu lagi kejayaan pengaplikasian prinsip ‘tolak ansur etnik’ yang diamalkan semenjak CLC ditubuhkan pada 1949. Satu Perjanjian telah dibuat antara kerajaan persekutuan dengan Sabah yang menjanjikan autonomi kepada Sabah dalam 20 perkara dan Sarawak dalam 18 perkara, seperti mereka berhak mengurus sendiri hal imigresen yang telah mengukir sifat federalisme yang kita kenal pada hari ini.
Walau bagaimanapun idea/konsep Malaysia itu tidak diterima oleh
Indonesia, yang dipimpin Sukarno. Beliau menganggap Malaysia sebagai
‘neo-colony’, iaitu sebuah koloni baharu, tetapi dalam pemerintahan orang tempatan sehingga Indonesia melancarkan konfrontasi atau mengganyang Malaysia.
Peristiwa yang majoriti rakyat Malaysia lupa atau tidak tahu ialah
tercetusnya rusuhan etnik Melayu-Cina di Singapura pada 21 Julai dan 3
September 1964, ketika Singapura masih dalam Malaysia. Akibatnya kira- kira 40 nyawa dilaporkan terkorban dan ribuan lagi ditangkap. Rusuhan ini kemudiannya diikuti oleh satu rusuhan lain yang lebih besar kali ini di Kuala lumpur, iaitu, rusuhan etnik Melayu-Cina, pada 13 Mei 1969dan di beberapa tempat lain. Data rasmi menyatakan bahawa rusuhan ini telah mengorbankan kira-kira 250 nyawa, tetapi laporan pemberita yang tidak ada bukti sahih mendakwa bilangannya jauh lebih tinggi.
Selepas 13 Mei 1969, pelbagai usaha top-down untuk mengembalikan kepercayaan umum tentang perlunya kesepaduan sosial telah dilaksanakan, seperti penubuhan Majlis Perundingan Rakyat, Jabatan
Perpaduan Negara, Rukun Negara dan Dasar Ekonomi Baru (DEB). Dalam buku merah Rancangan Malaysia Kedua 1971-1975 (RMK2) Tun Razak telah menyatakan bahawa “the overriding aim of the Second Malaysia Plan is to create national unity.” Semenjak itulah “perpaduan nasional” menjadi sebahagian daripada idiom popular dalam kehidupan rakyat Malaysia yang telah disisip dalam ucapan, lirik lagu dan puisi. Perpaduan dijadikan sebagai harapan nasional dan idaman semua, tanpa rakyat Malaysia menyedari bahawa mereka sudah menikmati kesepaduan sosial.
Jika pada akhir Era Konflik (1945-1960) platfom kesepaduan nasional telah mula dirangka dan diaplikasikan, biarpun belum teguh, tetapi pada Era Stabil tetapi Tegang (1961-1970) asas dan struktur rangka kesepaduan sosial yang lebih mantap terbina akibat trauma nasional selepas Peristiwa Berdarah 13 Mei 1969. Kesepaduan berlaku dalam suasana yang umumnya stabil dan aman, tetapi tersentak tegang oleh kerana keganasan etnik dan juga keganasan serangan ‘Ganyang Malaysia’ oleh angkatan bersenjata Sukarno semasa Konfrontasi. Pengalaman pahit ini sebenarnya telah mematangkan rakyat Malaysia.
era Kesepaduan Sosial (1971-2011)
lebih daripada 40 tahun telah berlalu selepas tragedi rusuhan etnik Mei 13 1969.
Suasana terus aman, stabil dan harmoni, kecuali selama lima hari dari 4 hingga ke
8 Mac 2001 apabila berlakunya rusuhan etnik Melayu-India di Kampung Medan, Selangor, sebuah kawasan kediaman setinggan kelas pekerja dan yang dilaporkan mengorbankan kurang daripada 10 nyawa. Tragedi ini memperingat rakyat Malaysia bahawa bukan faktor politik, tetapi faktor ekonomi, seperti kesukaran hidup dan persaingan untuk survival boleh mencetuskan pergeseran etnik, khususnya dalam kalangan anggota kelas bawahan. Hal ini mengingatkan kita kembali terhadap perdebatan yang belum berakhir antara pendekatan etnik dan kelas sebagai lensa yang memerhatikan dinamika masyarakat Malaysia.
Kita juga diperingatkan bahawa slogan ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ dan
‘perpaduan nasional’ itu adalah suatu harapan positif terhadap suatu masa depan
yang lebih gemilang daripada sekarang, termasuk cita-cita kita merealisasikan
‘bangsa idaman’, iaitu ‘Bangsa Malaysia.’ Sebaliknya apa yang sebenarnya kita dukung dan dakap, malah suatu fenomena yang tidak pernah kita berikan sebarang nama pun selama ini, tetapi terus dinikmati adalah konsep kesepaduan sosial.
Oleh itu, yang jelas pada masyarakat umum Malaysia, biar pun nampak kabur kepada sesetengah pemimpin dan sebahagian besar pemberita, ialah bahawa selama 40 tahun selepas terjadi tragedi 13 Mei sebarang perbezaan sosial sesama mereka mesti diselesaikan dengan aman kerana kos melepas sebarang konflik terbuka adalah terlalu tinggi kepada setiap individu, setiap kolektif sosial, setiap etnik, setiap wilayah dan kepada negara Malaysia keseluruhannya.
Kunci kesepaduan sosial Malaysia, ialah kematangan rakyatnya. Jika dulunya selepas setiap pilihan raya umum di Malaysia ramai yang berasa gundah kerana kemungkinan mereka yang kalah melepaskan geram melalui tindakan rusuhan ganas. Namun semenjak Pilihan Raya Umum ke-4 pada 1974 (PRU4 1974) sehingga PRU12 2008, sebanyak sembilan kali pilihan raya diadakan namun tidak wujud sebarang kekacauan etnik yang ditimbulkan oleh pihak yang kalah sehingga mencetuskan perbalahan. Hal ini termasuk dalam puluhan pilihan raya kecil yang telah diadakan berulang kali.
Dari sudut takrifan harian, rakyat Malaysia tidak segan silu untuk menyuarakan rasa tidak puas hati mereka terhadap sebarang perkara yang mereka tidak suka. Kemudahan Internet, SMS dan pelbagai lagi saluran data siber lebih memudahkan proses penyuaraan mereka. Apatah lagi komentar boleh disampaikan dalam suatu konteks yang selesa dari segi peribadi, umpama ‘campak batu sembunyi tangan’, iaitu penulis yang mengkritik dapat bersembunyi di sebalik nama samarannya. Dalam suasana ini terbuhul suatu pola yang jelas iaitu rakyat Malaysia sangat “suka bertikam lidah, tetapi tidak bertikam menggunakan parang” — Malaysians prefer tongue wagging to parang wielding.
Keadaan ini memperlihatkan bahawa sesiapa pun boleh menyuarakan rasa tidak puas hati tentang segala hal yang tersirat di kalbu masing-masing, sama ada dalam hal peribadi, etnik ataupun kualiti hidup. Keterbukaan rakyat Malaysia dalam menyuarakan hal-hal ini telah menimbulkan salah sangka besar oleh pemerhati dari dalam dan luar negara. Seringkali kata-kata kesat yang dikeluarkan oleh seseorang ahli politik, guru sekolah dan orang biasa tentang ‘kaum pendatang’ dan lain-lain selalunya akan menimbulkan kekecohan dalam media, diikuti lontaran kritikan berentetan untuk beberapa minggu di ruang siber atau dalam media cetak.
Hal ini merupakan satu lagi ciri prilaku rakyat Malaysia pada peringkat everyday-defined di Malaysia, iaitu “they talk conflict, they walk cohesion.” Maksudnya, mereka sedia berdebat habis-habisan tentang segala perkara yang difikirkan tidak betul atau tidak sempurna yang dilakukan oleh pemerintah, pihak swasta dan para pemimpin. Perkara ini lebih merupakan satu kegiatan psikososial sihat, iaitu lebih suka meluahkan segala yang terbuku di hati daripada disimpan senyap sehingga ‘meletup’ dalam pelbagai bentuk yang memusnahkan.
Oleh sebab rakyat Malaysia lebih suka “tongue wagging and not parang wielding” dan lebih senang ”talk conflict, walk cohesion”, maka gambaran yang diberikan kepada orang luar boleh menimbulkan salah faham dalam kalangan mereka kerana perkara didengar oleh mereka dan diperhati ialah “tongue wagging” dan “talk conflict” yang kadang-kadang pedas, keras dan sangat berkonfrontasi bunyinya. Apatah lagi jika penyuaraan itu disampaikan dalam blog, YouTube dan melalui SMS, yang seolah-olah esok akan berlaku peristiwa 13 Mei 1969 sekali lagi.
Boleh dirumuskan bahawa Era Kesepaduan Sosial (1971-2011) adalah era ketika berlakunya pemantapan interaksi antara M+N+ [iaitu Masyarakat (Society), Negara (State) dan Pasaran (Market)] telah disulam erat dengan positif, biarpun turun-naik berlaku akibat pengaruh dan perkembangan global. Dalam era tersebut terbukti bahawa ekonomi Malaysia telah mampu bertahan. Justeru, paksi utama kesepaduan sosial adalah kemakmuran dan kestabilan ekonomi yang seterusnya mendukung keamanan dan kestabilan politik. Gabungan perkembangan ekonomi pesat dan suasana politik yang stabil telah membolehkan kita bertahan dari segi kesepaduan sosial, sambil terus mengidamkan perpaduan. Perbandingan antara pengalaman Sri Lanka dan Malaysia (Abeyratne 2008) untuk 40 tahun yang lalu menunjukkan kepada kita peri pentingnya kaitan simbiotik ekonomi, politik serta kesepaduan sosial, yang dirangkai melalui hubungan intim antara M+N+P.
Tentunya berlaku persaingan, kontradiksi dan ketegangan dari segi ruang dan kepentingan antara ketiga-tiga komponen tersebut (M+N+P) yang boleh memberi kesan kepada seluruh masyarakat Malaysia kerana tersirat di dalamnya ialah aspek hubungan etnik, kelas, wilayah dan perbezaan sosial yang kritikal dan perlu sentiasa diimbangkan. Kadang-kadang pengaruh dan pergolakan luar negeri mengesankan apa yang berlaku dalam negara, seperti isu TKI (Tenaga Kerja Indonesia) yang terus-menerus mencabar M+N+P serentak, dulu, sekarang dan pada masa depan. Justeru kesepaduan sosial di Malaysia adalah terbina di atas lapisan jaringan hubungan yang rumit lagi kompleks di dalam dan di luar negeri.
Masyarakat Pelbagai etnik di Malaysia
Jumlah penduduk Malaysia pada tahun 2010 ialah 28.3 juta (Jabatan Perangkaan Malaysia). Malaysia mempunyai lebih daripada 70 kumpulan etnik dan sekiranya ditambah dengan kelompok yang mewakili subetnik, kumpulan bahasa dan dialek, jumlahnya melebihi 200 kumpulan. Jadual
1.1 adalah memaparkan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, bahasa
dan dialek yang wujud di Malaysia.
JADUAl 1.1: Senarai Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Bahasa dan Dialek di Malaysia
Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Kumpulan Bahasa dan Dialek di Semenanjung
Acheh, Baba Nyonya, Banjar, Bateq, Bengali, Beri, Boyan, Bugis, Chettiar, Chewong, Chindian, Foochow, Gujarati, Hainanese, Hakka, Hokkien, Jah Hut, Jahai, Jakun, Jawa, Kanaq, Kensiu, Kintaq, Kwangsi, Kwantung, Lanoh,
Mah Meri, Malabaris, Malayalee, Mandaling, Melayu, Melayu Patani, Mendriq, Min Bei, Minangkabau, Orang Kuala, Orang Seletar, Pakistan, Portugis, Punjabi, Rawa, Semai, Semaq, Semelai, Serani, Siam, Sindhi, Tamil, Telegu, Temiar, Temuan, Teochew, kumpulan etnik pekerja- pekerja migran dan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, kumpulan bahasa dan dialek yang lain.
Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Kumpulan Bahasa dan Dialek di Sabah
Bajau, Bisaya, Bonggi, Bookan, Bugis, Cina, Dumpas, Dusun, Gana, Hulu, Ida’an, India,
Iranun, Kadazan, Kagayan, Kalabakan, Kalabuan, Kedayan, Keningau
Murut, Kepulauan Kokos, Kimaragang, Kinabatangan, Kuijau, labuk-Kinabatangan, Lobu, Lotud, Lundayeh, Makiang, Mangkaak, Melayu, Minokok, Murut, Okolod, Paitan, Paluan, Papar, Rungus, Sama Selatan, Selungai, Sembakung, Serudung, Sinabu, Sino-Kadazan, Suluk, Sungai, Tagal, Tatana’, Tausug,
Tempasuk Dusun, Tengara, Tidung, Timugon, Tinagas, Tobiling, Tombonuo, Ubian, kumpulan etnik pekerja-pekerja migran
dan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, kumpulan bahasa dan dialek yang lain.
Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Kumpulan Bahasa dan Dialek di Sarawak
Balau, Berawan, Bidayuh, Bukitan, Cina, Iban, India, Kajang, Kayan, Kedayan, Kejaman, Kelabit, Kenawit, Kenyah, Lahanan,
Lisum, Longkiput, Lun Bawang, Lun Dayeh, Melanau, Melayu Sarawak, Murut, Penan, Punan Bah, Punan
Biau, Punan Busang, Punan, Remun, Saban, Sebuyau, Sekapan, Sihan, Tabun, Tagal, Ukit, kumpulan etnik pekerja-pekerja migran dan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, kumpulan bahasa dan dialek yang lain.
Potret hubungan etnik di Malaysia
Pola kerencaman dan kepelbagaian penduduk yang wujud secara tidak langsung menggalakkan perspektif bahawa hubungan etnik di Malaysia pada umumnya adalah bersifat rapuh, mudah retak dan cenderung ke arah ketegangan dan sering membawa kepada keadaan yang berkonflik. Adakah pandangan sebegini tepat untuk menghuraikan hubungan etnik di Malaysia? Jika pandangan sebegini diterima, negara Malaysia sebagai sebuah negara bangsa mungkin tidak dapat bertahan dan wujud dalam peta dunia. Keadaan yang wujud ialah etnik yang pelbagai ini akan membentuk negara mengikut acuan etnik masing-masing. Namun demikian, hakikatnya negara Malaysia dengan kerencaman demografi yang berbeza terus kukuh, maju dan membangun malah disegani oleh jiran tetangga dalam konteks negara berbilang etnik.
Keadaan yang aman damai telah melahirkan suatu bentuk kestabilan politik, ekonomi dan sosial yang baik. Keadaan ini membolehkan rakyat daripada pelbagai etnik dapat hidup bersama dalam suasana aman dan bebas daripada konflik kekerasan etnik yang kerap dan berpanjangan sebagaimana berlaku di negara yang sentiasa berkonflik seperti Sri Lanka, Somalia dan Palestin.
Keupayaan Malaysia mengekalkan kestabilan politik, ekonomi dan sosial membolehkannya terus membangun dengan pesat dalam pertumbuhan ekonomi yang stabil. Malaysia turut berjaya mencapai tahap negara berpendapatan sederhana dalam tempoh kurang daripada
50 tahun.
Dengan komposisi etnik, agama, budaya dan bahasa yang begitu kompleks, Malaysia berjaya mengekalkan kerukunan dalam kehidupan bermasyarakat serta pencapaian pembangunan. Justeru, keunikan tadbir urus negara dalam mengolah perpaduan dalam kepelbagaian amat penting daripada hanya melihat dimensi konflik mahupun ketegangan. Aspek tadbir urus perpaduan dalam kepelbagaian ini sebenarnya membawa kepada kefahaman terhadap proses kesepaduan sosial dalam masyarakat yang sebenarnya merupakan inti pati kepada kestabilan, keamanan mahupun kerukunan hidup masyarakat berbilang etnik. Kestabilan dan keamanan yang dikecapi telah diiktiraf oleh Global Peace Index yang telah menyenaraikan Malaysia di tangga ke-19 sebagai antara negara paling stabil dan aman di dunia. Berdasarkan Jadual 1.2 kedudukan negara yang disenaraikan dalam Global Peace Index 2011,
Malaysia adalah satu-satunya negara heterogeneous dengan komposisi demografi pelbagai etnik berada di senarai paling atas. Sebaliknya, negara- negara lain yang berada pada kedudukan lebih baik daripada Malaysia secara umumnya ialah negara yang lebih bersifat homogeneous. Pada tahun 2011 kedudukan Malaysia berada di tangga ke-19 manakala pada tahun 2012 kedudukannya adalah pada tangga ke-20 iaitu mendahului Australia (ke-22) dan Singapura (ke-23).
JADUAl 1.2: Global Peace Index (2011)
Negara Kedudukan Negara Paling
Aman di Dunia
New Zealand 1
Iceland 2
Jepun 3
Denmark 4
Republik Czech 5
Austria 6
Finland 7
Kanada 8
Norway 9
Slovenia 10
Ireland 11
Qatar 12
Sweden 13
Belgium 14
Jerman 15
Switzerland 16
Portugal 17
Australia 18
Malaysia 19
Hungary 20
Sumber : Institute for Economics and Peace 2011
Hubungan Etnik dari Perspektif Konflik
Dalam menggambarkan hubungan etnik, terdapat sarjana yang menyatakan bahawa masyarakat yang memiliki kerencaman budaya, bahasa, agama dan kemajmukan etnik seperti di Malaysia pasti akan terpisah dan terasing mengikut kumpulan etnik, agama, budaya dan
bahasa masing-masing tanpa nilai yang dapat mengikat mereka bersama. Selain itu, perbezaan etnik akan melahirkan persaingan antara kumpulan etnik sehingga berlaku kepupusan ciri-ciri etnik, iaitu dari segi bahasa, budaya dan agama mereka apabila etnik yang dominan menguasai etnik minoriti.
Media massa juga sering membawa laporan kewujudan polarisasi etnik di Institusi Pengajian Tinggi (IPT) di Malaysia dengan menyatakan bahawa mahasiswa tidak berminat untuk berkongsi dengan etnik lain seperti tinggal sebilik, makan bersama, belajar bersama, bergaul bersama dalam kegiatan lain di kampus. Malahan, media massa sering membangkitkan sentimen etnik atau agama dalam laporan berita. Di samping itu, aktiviti dalam kempen pilihan raya sering menjadi gelanggang untuk meraih undi dengan cara menggemblengkan sentimen dan kepentingan etnik masing-masing sehingga mencetuskan keresahan dalam kalangan etnik dan membawa kepada aspek ketegangan etnik.
Natijahnya, adakah adil memotretkan hubungan etnik di Malaysia dalam pespektif yang sempit dengan melihat masyarakat Malaysia ini hanya dari sudut konflik, sengketa, pertentangan dan ketegangan semata- mata? Di mana pula penilaian masyarakat keseluruhan melihat kejayaan negara mengurus soal kesepaduan sosial yang dinikmati oleh seluruh lapisan masyarakat selepas peristiwa 13 Mei sehingga hari ini yang berjaya diangkat dalam Global Peace Index 2011 dan kejayaan ekonomi Malaysia yang berdaya saing setanding dengan negara lain? Oleh hal demikian, hubungan etnik di Malaysia perlu dilihat dari perspektif dan dimensi kesepaduan sosial yang merupakan formula kesejahteraan masyarakat berbilang etnik.
Kesepaduan Sosial: Pandangan alternatif untuk
Memahami hubungan etnik di Malaysia
Kerangka konseptual yang diutarakan dalam memaparkan hubungan etnik di Malaysia sebagai suatu bentuk hubungan yang rapuh, retak dan penuh dengan pertentangan dan persengketaan ini boleh disimpulkan sebagai suatu kerangka konseptual yang berorientasikan paradigma konflik. Kebanyakan kajian tentang hubungan etnik di Malaysia telah menggunakan paradigma konflik sebagai alat analisis yang utama untuk menganalisis dan memahami setiap permasalahan yang dilihat wujud dalam masyarakat.
Melalui paradigma konflik yang menjadi pendekatan utama ini terdapat kecenderungan pengkajinya untuk mengitlakkan atau mengeneralisasi sesuatu permasalahan secara simplistik sedangkan permasalahan yang wujud pada masa ini jauh lebih rumit dan kompleks. Komponen-komponen sosial yang wujud kini adalah bertindan lapis antara etnik, agama, kelas, gender, umur, orientasi seksual, budaya, ideologi dan kategori-kategori sosial yang lain.
Perspektif yang digunakan oleh pengkaji menggambarkan hubungan etnik di Malaysia adalah rapuh, retak dan penuh dengan pertentangan dan persengketaan adalah berdasarkan paradigma konflik. Oleh itu, konsep yang berhubung kait dengannya seperti konsep polarisasi, segregasi, ketegangan, persaingan, persengketaan, pertentangan, perbezaan atau perpecahan digunakan sebagai alat analisis dan pengukur untuk memahami permasalahan tersebut.
Melalui penggunaan konsep yang berbau negatif seperti ini untuk memahami permasalahan hubungan etnik membawa kepada kecenderungan untuk mendikotomikan sesuatu isu yang berbangkit itu secara binari atau pertentangan duaan. Contohnya, antara Melayu dan bukan Melayu, Islam dan bukan Islam, lelaki dan perempuan, bandar dan luar bandar, muda dan tua, miskin dan kaya, berpendidikan dan tidak berpendidikan, serta heteroseksual dan homoseksual.
Cara pandang dari kaca mata konflik umumnya mengandaikan masyarakat Malaysia seolah-olah sentiasa berada dalam dikotomi, pertentangan, persengketaan dan saling bersaing khususnya antara kumpulan yang berlainan etnik dan agama. Cara pandang yang sebegini gagal untuk melihat pelbagai sisi yang cukup berencam antara satu kategori sosial dengan satu kategori sosial yang lain. Malahan, antara satu kategori sosial dengan satu kategori sosial yang lain terdapat ciri tindan lapis yang saling bertautan. Contohnya, dalam kategori etnik Melayu itu sendiri terdapat pelbagai kerencamannya; Melayu yang mana? Melayu bandar, luar bandar, liberal, ortodoks, kelas menengah, kelas pekerja kerajaan, swasta, berpendidikan, penyokong UMNO, PAS, PKR, DAP? Soalannya Islam yang mana? Islam liberal, konservatif, Sunni, Syiah, Wahhabbi, Muhammadiyah, Tabligh, Arqam? Malahan berkemungkinan antara Melayu kelas menengah yang liberal lebih banyak persamaannya dengan bukan Melayu dari kelas yang sama berbanding dengan Melayu kelas petani dari kampung.
Etnik lain juga memiliki pelbagai kerencaman dalam beragama, malahan bertindan lapis dengan kategori yang lain. Etnik Cina, India, Iban, Kadazan begitu juga dengan agama Kristian, Hindu, Buddha dan sebagainya turut mempunyai kepelbagaian dan kerencaman mereka sendiri seperti etnik Melayu dan agama Islam.
Kerencaman tersebut tidak sekadar seperti telah dijelaskan malah kategori sosial ini juga cair dan bergerak bebas serta boleh berubah dan berbeza sesama sendiri tanpa adanya batas-batas sempadan yang ketat dan kekal. Contoh yang paling ketara adalah isu penggunaan kalimah Allah oleh bukan Muslim yang pernah timbul dan menjadi isu yang cukup panas beberapa ketika yang lalu. Jika diperhatikan dengan teliti wacana yang wujud ketika itu dalam menanggapi isu, terdapat pelbagai pandangan baik yang menyokong mahupun menentang sama ada daripada pihak Islam ataupun yang bukan Islam sendiri. Masing-masing mempunyai pandangan berbeza walaupun mereka daripada kumpulan agama yang sama. Berdasarkan contoh ini dapat dilihat dengan jelas bagaimana cara pandang yang menggunakan paradigma konflik cenderung untuk mentafsirkan secara mudah kehidupan sosial yang realitinya jauh lebih rumit dan kompleks.
Dalam keghairahan mengangkat paradigma konflik sebagai teras dan orientasi memahami permasalahan yang wujud di Malaysia, realitinya tahap kehidupan harian masyarakat awam berada dalam kesepaduan sosial yang relatifnya adalah bersifat aman dan stabil. Selepas peristiwa
13 Mei konflik bersifat kekerasan etnik secara terbuka yang berlaku adalah terlalu kecil. Dalam tempoh lebih daripada empat dekad yang lalu semenjak peristiwa 13 Mei, Malaysia secara relatifnya masih belum goyah dengan konflik peristiwa etnik mahupun konflik agama namun kadang- kadang kesannya boleh mengancam kesepaduan sosial yang sudah sedia wujud dalam masyarakat berbilang etnik.
Memang tidak dinafikan bahawa konflik, pertentangan dan saling bertanding sering muncul dan memenuhi wacana sama ada di kedai kopi, warung teh tarik, restoran mamak, atau di ruang maya melalui blog, internet dan portal sesawang. Malahan, tidak dinafikan wujud konflik yang berakhir dengan kekerasan fizikal seperti yang berlaku di Kampung Rawa, Kampung Medan, Pasir Gudang dan Kamunting tetapi kekerasan fizikal tersebut adalah bersifat lokal dan terkawal tidak merebak serta berlarutan sehingga mencarik fabrik sosial yang mengikat masyarakat setempat.
Kehidupan harian masyarakat awam khususnya di luar kawasan konflik yang tersebut tetap diteruskan dalam suasana yang relatifnya stabil dan aman. Keadaan ini adalah realiti kehidupan sosial yang wujud di Malaysia dan jarang diungkapkan oleh para sarjana kajian etnik. Realiti yang lebih positif dan sebenarnya lebih dominan serta lebih terserlah umumnya terlepas pandang daripada mata para sarjana kajian etnik. Keadaan ini adalah kerana cara pandang melalui paradigma konflik terlalu lama mendominasi wacana etnik di Malaysia sejak zaman kolonial sehingga seolah-olah ianya diterima sebagai sesuatu yang sedia ada (as given) justeru sudah tersulam rapi di dalam minda dan praktik para pengkaji hubungan etnik di dalam dan luar Malaysia.
Menelusuri hubungan etnik daripada Perspektif Konflik
Sekiranya ditelusuri dengan lebih mendalam, cara pandang melalui paradigma konflik merupakan warisan daripada pembentukan ilmu kolonial yang bersifat esensialis, tetap dan cenderung mengitlakkan ciri-ciri sosial yang terdapat pada subjek yang menjadi anak jajahan mereka. Pembentukan ilmu kolonial yang sarat dengan nuansa ideologi orientalisme pada asasnya adalah untuk “membezakan” kumpulan dalam masyarakat agar wujud sempadan binari yang jelas antara mereka yang menjajah dengan mereka yang terjajah. Mereka yang terjajah pula dikategorikan secara pukul rata melalui perbezaan yang berdasarkan ciri-ciri fisiologi, budaya, bahasa, agama dan etnik yang diesensialisasi dan diitlakkan secara mudah dan cetek.
Ideologi dan cara pandang tersebut bukan sahaja beroperasi di tingkat epistemologi dan konseptual, tetapi juga di tingkat ontologi dan alam nyata melalui pemisahan yang berbentuk fizikal ke atas kumpulan masyarakat terjajah, khususnya dari sudut penempatan dan juga jenis pekerjaan melalui dasar pecah dan perintah. Proses membezakan yang lain bukan sahaja disumbangkan oleh pemerintah kolonial, tetapi juga diteruskan oleh sarjana sains sosial dan kajian hubungan etnik dari Barat yang menjalankan kajian mereka di negara jajahan khususnya yang mempunyai populasi masyarakat majmuk. Hasil kajian mereka berasaskan teori daripada kaca mata mereka sendiri yang cenderung mengetengahkan unsur-unsur konflik, kelainan dan perbezaan. Teori- teori yang berasaskan paradigma konflik, kelainan dan perbezaan ini kemudiannya disosialisasikan melalui wacana ilmiah, baik dalam bentuk
20 Hubungan Etnik
buku, jurnal, kertas kerja mahupun pembentangan akademik seterusnya disosialisasikan pula oleh sarjana tempatan dan disebarkan kepada pelajar dan masyarakat awam.
Penerapan paradigma ini terus diperkukuhkan apabila berlakunya konflik sebenar khususnya dalam era perang dingin. Umpamanya, apabila ideologi komunisme diangkat sebagai musuh dan teori domino diketengahkan daripada paradigma konflik. Pemikiran sedemikian seterusnya disosialisasikan ke dalam wacana antikomunis untuk menimbulkan kegelisahan, ketakutan dan rasa tidak selamat dalam kalangan negara di Asia Tenggara. Perang saudara di Vietnam contohnya dilihat sebagai mangkin kepada kemungkinan negara di sekitarnya akan turut jatuh ke tangan komunis.
Malaysia juga tidak terkecuali dalam kancah wacana berbentuk konflik apabila kerajaan British di Malaya pada ketika itu mengisytiharkan darurat untuk menangani ketidakstabilan sosiopolitik berikutan tindakan kekerasan yang dilancarkan oleh Parti Komunis Malaya. Paradigma konflik ini terus mendapat tempat sebagai cara pandang yang dominan dalam memahami masyarakat Malaysia apabila berlaku pertentangan sengit antara organisasi politik yang mewakili kepentingan kumpulan etnik yang pelbagai di Malaysia sama ada pada era kolonial ataupun pascakolonial.
Cara pandang melalui perspektif konflik semakin popular dan kukuh apabila meletusnya Peristiwa 13 Mei sehingga ada yang meramalkan bahawa projek pembangunan negara bangsa Malaysia akan gagal. Proses pembentukan cara pandang melalui perspektif konflik merupakan suatu proses yang panjang, lama dan berterusan. Dari era kolonial sehingga ke masa kini, paradigma konflik telah menjadi cara pandang yang dominan dalam masyarakat untuk memahami fenomena etnisiti dan permasalahan yang wujud di Malaysia sehingga menyebabkan sukar untuk melihat dengan cara pandang yang lain.
Malaysia yang diramalkan oleh banyak pihak akan berakhir dengan perpecahan akibat tragedi 13 Mei tidak menjadi realiti kerana selepas peristiwa tersebut, ternyata Malaysia lebih stabil dan kukuh berbanding dengan negara-negara lain di Asia Tenggara. Malahan, Malaysia mampu mencapai kadar pertumbuhan ekonomi yang tinggi, pembangunan yang pesat, politik yang stabil serta kehidupan bermasyarakat yang relatifnya aman tanpa konflik yang terbuka dan berterusan sehingga diiktiraf oleh dunia sebagai model negara majmuk yang berjaya.
Memahami hubungan etnik daripada Perspektif Kesepaduan Sosial
Suatu paradigma alternatif yang mengambil kira aspek positif yang menyumbang kepada keutuhan Malaysia sebagai sebuah negara bangsa yang masih dalam proses pembikinannya, kini adalah perlu dijadikan sebagai sebahagian daripada cara pandang untuk memahami citra hubungan etnik dengan lebih adil dan menyeluruh.
Paradigma alternatif ini bukan bertujuan untuk menafikan bahawa tiada konflik tetapi sebagai satu cara pandang yang memberi tempat yang lebih wajar kepada sisi positif dalam menganalisis dan memahami hubungan etnik. Pemahaman terhadap situasi ini adalah wajar kerana hakikatnya aspek yang lebih dominan dalam kehidupan seharian dalam kalangan masyarakat awam di Malaysia bukan berasaskan konflik tetapi didasari oleh kesepaduan sosial.
Menggunakan paradigma kesepaduan sosial untuk memahami hubungan etnik di Malaysia bermula dengan premis bahawa kesepaduan sosial sudah sedia wujud sebagai tiang seri di peringkat masyarakat awam. Usaha yang perlu dilakukan adalah mengukuhkannya lagi supaya perpaduan yang dicita-citakan oleh masyarakat dan negara dapat dicapai. Kesepaduan sosial yang dinikmati sekarang merupakan proses yang panjang dan berterusan sejak wujudnya interaksi antara masyarakat pelbagai etnik di negara ini. Kewujudan kesepaduan sosial disumbangkan secara top-down atau hasil daripada tindakan kerajaan yang diterapkan kepada masyarakat dan ada yang disumbangkan secara bottom-up iaitu hasil daripada interaksi dan jalinan hubungan yang berlaku di peringkat masyarakat awam itu sendiri dalam kehidupan sehari-hari tanpa campur tangan oleh pihak kerajaan.
hubungan Saling Terkait dan Saling Bergantungan
Jalinan hubungan sosial secara berterusan terbina dalam kalangan anggota masyarakat Malaysia merentas etnik, agama, budaya dan bahasa menerusi interaksi sesama mereka. Umpamanya, nasi yang dimakan oleh pelajar selepas keluar dari bilik kuliah hubungan etnik berkemungkinan besar diperoleh daripada pesawah padi Melayu dari Kedah atau pesawah padi Cina dari Sekinchan, Selangor. Padi tersebut kemudiannya dibawa ke kilang pemprosesan padi oleh pembawa lori daripada etnik India dan
diproses pula oleh pekerja dari peringkat buruh hingga ke peringkat pengurusan mungkin terdiri daripada etnik Melayu, Cina atau India atau mungkin buruh imigran dari Indonesia, Bangladesh atau Myanmar.
Padi yang siap diproses menjadi beras kemudiannya dibawa ke pasar raya atau kedai runcit oleh pemandu van atau lori yang mungkin daripada etnik Orang Asli dan ketika sampai di kedai runcit atau pasar raya, beras berkenaan dipunggah, diangkut dan disusun di rak-rak dan seterusnya dijual oleh pekerja kedai runcit dan pasar raya yang mungkin daripada etnik Iban, Kadazan, Melayu, Cina, India, Bidayuh, Kelabit dan Kayan. Beras pula kemudiannya dimasak oleh pengusaha kantin daripada etnik Melayu atau Cina atau India atau Iban atau Kadazan yang dibantu pula oleh pekerja imigran dari Indonesia, India, China, Thailand atau Myanmar.
Daripada contoh tersebut, dapat dilihat interaksi dan hubungan antara anggota masyarakat yang terdiri daripada pelbagai etnik dan agama di negara ini melengkapi dan saling bergantungan dalam jalinan rantaian kesepaduan sosial yang panjang. Setiap kali nasi yang dijamah akan mencetuskan fikiran bagaimana rantaian yang saling terkait sebenarnya melibatkan manusia daripada pelbagai etnik yang berbeza. Mereka terlibat dalam memastikan nasi yang dimakan itu boleh sampai kepada kita dan seterusnya membekalkan zat, vitamin dan tenaga untuk kita terus hidup melalui interaksi yang seolah-olahnya begitu terancang. Begitu juga dengan baju yang dipakai, telefon bimbit yang digunakan, komputer untuk melayari internet dan semua barangan yang dibeli dan digunakan dalam kehidupan seharian. Kesemuanya adalah terhasil daripada jalinan hubungan yang saling terkait dan saling bergantungan dan kesemuanya juga berkemungkinan melibatkan individu daripada pelbagai etnik.
Takrifan autoriti dan Takrifan harian
Interaksi dan jalinan hubungan sosial antara anggota masyarakat yang saling terkait dan saling bergantungan seperti yang telah dibincangkan adalah unsur-unsur penting dalam membina kesepaduan sosial. Justeru, paradigma kesepaduan sosial lebih memberi tumpuan kepada takrifan terhadap interaksi seharian yang dibentuk oleh anggota masyarakat itu sendiri berbanding dengan takrifan yang dibentuk oleh autoriti.
Takrifan autoriti seperti negara, misalnya, cenderung bersifat tetap dengan sempadannya yang tidak boleh diubah. Contohnya, takrifan Melayu oleh negara sebagaimana yang termaktub dalam Artikel 160
Perlembagaan Persekutuan adalah berbentuk tetap, iaitu seorang Melayu ialah seorang yang menganut agama Islam, bertutur dalam bahasa Melayu dan mengamalkan adat resam dan budaya Melayu.
Takrifan negara yang bersifat tetap mungkin bermasalah untuk digunakan ke atas sebahagian daripada orang Melayu, khususnya daripada kelas atasan dan menengah lazimnya amalan pertuturan mereka manakala menggunakan bahasa Inggeris. Memandangkan mereka ini tidak menepati takrifan Melayu seperti yang dikehendaki oleh negara, adakah mereka masih layak dikenali sebagai orang Melayu? Sebaliknya, takrifan harian dalam peringkat masyarakat awam dalam kehidupan seharian berkemungkinan besar berbeza daripada apa yang ditakrifkan oleh negara secara formal dalam hal tersebut.
Fenomena yang dipaparkan merupakan suatu contoh kecil yang boleh diambil untuk memperlihatkan takrifan seharian jauh berbeza dengan takrifan oleh negara ke atas warganya. Banyak lagi contoh lain yang boleh diambil untuk membuktikan pernyataan ini seperti sama halnya dengan jenis Islam yang mesti dianuti oleh orang Melayu di Malaysia. Jika menurut takrifan autoriti hanya Islam daripada aliran Sunnah-Wal-Jamaah dengan bermazhabkan Shafie yang mesti dianuti sedangkan mengikut takrifan harian orang Melayu di Malaysia tidak semuanya menganut aliran Sunnah-Wal-Jamaah daripada mazhab Shafie. Malahan ada juga dalam kalangan orang Melayu Islam di Malaysia yang mengamal fahaman syiah.
Hakikatnya, dalam kehidupan sehari-hari seperti yang dihuraikan sebelum ini terdapat kerencaman yang wujud dan jauh lebih kompleks daripada takrifan autoriti. Malahan, takrifan harian oleh masyarakat awam kemungkinannya lebih anjal, cair, rencam, pelbagai dan terdapat tolak ansur, akomodasi serta saling memahami dalam kalangan mereka untuk memastikan kehidupan seharian mereka dapat diteruskan dengan aman tanpa sebarang konflik.
Justeru, dengan mengambil paradigma kesepaduan sosial sebagai suatu cara pandang alternatif untuk menganalisis dan memahami fenomena hubungan etnik di Malaysia, takrifan harian menjadi petunjuk utama dalam mengenal pasti bentuk, tahap, tingkat dan intensiti hubungan etnik yang wujud dalam sesuatu kawasan, tempat, komuniti
dan juga masyarakat Malaysia secara keseluruhannya. Paradigma kesepaduan sosial dalam konteks ini adalah suatu cara pandang yang cuba memberi ruang dan kuasa kepada masyarakat awam agar terlibat dalam proses pembinaan perpaduan.
Ringkasnya, kesepaduan sosial memberi pengiktirafan terhadap takrifan harian oleh anggota masyarakat dan takrifan harian dalam konteks hubungan etnik ialah pelekat sosial yang menjadikan masyarakat Malaysia yang majmuk, pelbagai dan rencam ini secara sosialnya bersepadu. Pelekat sosial yang memberi kesepaduan sosial dihasilkan daripada interaksi dan jalinan hubungan sosial yang berlaku setiap hari antara sesama anggota masyarakat yang terdiri daripada pelbagai etnik, agama, budaya dan bahasa tanpa campur tangan daripada pihak negara baik dalam ruang ekonomi, pasar, politik, sosial mahupun budaya.
Kesepaduan Sosial Melalui akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi
Secara konseptual, kesepaduan sosial sudah sedia wujud dalam acuan besar masyarakat Malaysia. Acuan besar merujuk kepada negara bangsa yang dinamakan Malaysia dengan ciri-ciri khasnya yang terhasil daripada proses perkongsian sejarah bersama yang dilalui dan dialami oleh anggota warganya. Dalam acuan besar ini terbina struktur sosial, ekonomi, politik dan budaya yang khas beracuankan Malaysia.
Acuan besar dalam konteks masyarakat pelbagai etnik tidak bersifat statik, tetapi sentiasa dinamik dalam suatu proses pengukuhan berterusan yang didukung oleh struktur sosial, ekonomi, politik dan budaya. Kesepaduan sosial pula dibina oleh aktor sosial yang terdiri daripada pelbagai etnik yang berada di dalamnya melalui amalan harian. Mereka ditandai oleh interaksi dan jalinan hubungan sosial yang saling terikat, saling bertaut malah saling berkongsi. Oleh hal demikian, interaksi dan jalinan hubungan sosial sebegini adalah sesuatu yang secara langsung mahupun tidak langsung sudah tersulam ke dalam fabrik sosial masyarakat kerana kesemua mereka berada di dalam satu acuan besar negara bangsa Malaysia yang sama.
Proses pentakrifan makna yang dilakukan oleh faktor sosial yang terdiri daripada pelbagai etnik telah mentransformasikan hubungan antara etnik lalu membentuk hubungan sosial yang pelbagai bentuk.
Dalam konteks Malaysia, proses transformasi hubungan etnik tersebut berlaku secara umumnya melalui rundingan sosial yang berterusan antara faktor sosial dalam masyarakat awam untuk memenuhi kepentingan masing-masing.
Dalam proses rundingan sosial, unsur-unsur seperti akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi sentiasa berlaku di peringkat yang berbeza sebagai mekanisme untuk terus mengekalkan toleransi etnik, penerimaan terhadap perbezaan dan kesepaduan sosial yang wujud pada hari ini. Justeru, makna yang diberikan oleh aktor sosial ini terhadap interaksi dan hubungan seharian yang berlaku antara mereka melalui proses rundingan sosial yang berterusan yang diwarnai oleh unsur-unsur akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi umumnya cenderung ke arah bentuk positif daripada bentuk negatif. Tafsiran positif yang merujuk kepada interaksi dan hubungan mereka di peringkat harian membentuk kesepaduan sosial pada hari ini walaupun mereka daripada latar belakang etnik, agama, bahasa dan budaya yang berbeza.
Antara contoh yang paling jelas tentang wujudnya kesepaduan sosial di peringkat kehidupan harian adalah apabila timbulnya pelbagai isu yang emotif dan provokatif berhubung dengan etnik dan agama, khususnya selepas pilihan raya umum ke-12 pada 8 Mac 2008. Beberapa isu dibangkitkan dan diprovokasi secara berterusan oleh pihak yang ingin mengambil kesempatan demi kepentingan kelompok yang memperjuangkan isu-isu berkaitan. Namun, tindakan tersebut ternyata tidak berakhir dengan rusuhan etnik secara terbuka; sebaliknya kehidupan seharian masyarakat awam terus berjalan secara relatifnya aman dan stabil walaupun isu-isu panas sering diapi-apikan melalui media massa tertentu.
Hakikatnya, rakyat Malaysia di peringkat masyarakat awam tidak mudah terpengaruh untuk bertindak secara melulu, emotif dan menggunakan kekerasan terhadap isu-isu yang ditimbulkan. Sebaliknya, daripada realiti sosial, menunjukkan bahawa secara relatifnya masyarakat Malaysia di peringkat awam telah pun sedikit sebanyak terikat dengan suatu bentuk kesepaduan sosial yang baik. Malahan, pihak organisasi sukarelawan masyarakat dan individu daripada pelbagai etnik dan agama telah mengambil bahagian secara aktif untuk meredakan tindakan provokasi yang timbul. Sekiranya isu-isu seperti ini muncul pada tahun 1960-an atau 1970- an, kemungkinan besar isu berkenaan berakhir dengan rusuhan agama atau sengketa etnik secara terbuka seperti dalam Peristiwa 13 Mei.
26 Hubungan Etnik
Bagaimanapun, hakikatnya di Malaysia pada abad ke-21 ini tiada sebarang rusuhan etnik atau agama yang berlaku walaupun isu-isu yang berkenaan sering dibangkitkan dan diprovokasi secara berterusan oleh pihak yang ingin mengambil kesempatan. Keadaan ini merupakan suatu anjakan, perubahan dan transformasi sosial yang cukup besar dalam kehidupan bermasyarakat di negara ini. Justeru, takrifan yang diberikan oleh anggota masyarakat dalam acuan besar bercirikan Malaysia adalah merujuk kepada interaksi dan hubungan sehari-hari yang berlaku antara mereka melalui proses rundingan sosial yang berterusan. Proses ini ditunjangi oleh unsur-unsur akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi yang merupakan inti pati penting untuk memahami hubungan etnik di Malaysia dari perspektif kesepaduan sosial.
Kesimpulan
Kesepaduan sosial boleh wujud dan bercambah, terutama jika terdapat usaha sedar berpunca daripada tindakan authority-defined dan top- down yang dapat melengkapkan dan menjamin kelangsungannya dan meningkatkan daya ketahanan dalam sesebuah masyarakat majmuk itu. Salah satu usaha tersebut adalah bersifat pemantauan berlanjutan melalui prosedur tertentu yang bertindak sebagai sistem amaran awal. Oleh yang demikian, sebarang kemungkinan konflik terbuka berlaku dapat dikawal sebelum menjadi lebih besar dan merebak, lalu merungkai kesepaduan sosial yang telah wujud dengan baiknya.
Dengan itu, adalah lebih tepat untuk kita mengungkapkan keadaan ini sebagai “kesepaduan dalam kepelbagaian” (cohesion in diversity) dan bukan “perpaduan dalam kepelbagaian” (unity in diversity). Namun, kita boleh juga menghujahkan bahawa kesepaduan ialah tahap sebelum perpaduan atau prasyaratnya. Di Malaysia, terdapat pola turun naik dan putaran antara keadaan konflik dan keamanan. Sejak lebih 60 lepas sejak Perang Dunia Kedua, kita telah mengharungi tiga era penting. Implikasinya ialah perpaduan adalah work-in-progress kerana perpaduan ialah suatu sasaran pencapaian yang masih belum tercapai. Proses ini memerlukan semua pihak di negara kita berkerja keras secara sedar untuk memastikan kesepaduan sosial yang sedia ada dikekalkan dan dipertahankan, biarpun perpaduan belum kelihatan.
Oleh itu, keamanan dan kestabilan masyarakat Malaysia, justeru kesepaduan sosialnya, tidak boleh diambil seperti sesuatu yang alamiah, sedia ada dan tidak diambil peduli akan keadaan sebenarnya. Kita mesti terus-menerus bekerja keras mengekalkan dan mempertahankannya. Cuma bagaimanakah kita hendak melaksanakannya dalam jangka pendek dan jangka panjang. Kita perlu memikirkan strategi jangka panjang yang lebih kekal sifatnya untuk bukan sahaja menangani ‘api-api kecil’ bahkan juga menghindarinya daripada berlaku atau kalau sudah berlaku, merebak ke sesuatu yang lebih besar dan tidak terkawal.
Soalan Perbincangan
1. Hubungan etnik adalah bersifat dinamik. Bincangkan.
2. Bahaskan pola konflik dalam hubungan etnik di Malaysia.
3. Apakah yang anda faham dengan kesepaduan sosial? Berikan contoh- contoh yang sesuai dalam mengaitkan kerelevanan kesepaduan sosial dalam konteks masyarakat berbilang etnik di Malaysia.